La lingua permetta a l'uman d'ademplir ses basegn da savida, barat e communicaziun. Tras la lingua emprendan las scolaras ed ils scolars ad enconuscher il mund. Sco en l'art figurativ e sco en chant e musica chattan els tras la lingua in'expressiun unica e sviluppan tras quai lur identitad. Tras la lingua expriman els er las relaziuns socialas. La lingua serva ultra da quai sco med per la furmaziun politica. Tras la lingua sa mussan las scolaras ed ils scolars sco abels da crititgar, argumentar e reflectar. Els s'integreschan cun responsabladad en la societad e concepeschan quella activamain. L'abilitad da manar ina communicaziun linguistica conscienta e cun responsabladad è pia ina da las finamiras principalas da la furmaziun da scola.
Diversitad linguistica e culturala
La lingua ha ina funcziun-clav per exprimer chapientscha vicendaivla, respect e toleranza. Ina communicaziun linguistica vicendaivla è pia la basa per ina convivenza paschaivla. La furmaziun linguistica cumpiglia perquai cumpetenzas linguisticas ed interculturalas. Ellas servan a la communicaziun tranter las regiuns da la Svizra e suror il cunfin linguistic. La confruntaziun cun ellas permetta in access a la cultura (linguistica) ed a l'istorgia da la regiun, en la quala la lingua sa chatta.
En Svizra e particularmain en il Grischun ha la plurilinguitad in'impurtanza che furma l'identitad ed è ina plivalur culturala. Tractar cun la plurilinguitad e cun la diversitad culturala sin in pitschen spazi è a medem temp in enritgiment ed ina sfida, tant per emprender la lingua sco er per la convivenza. Ina particularitad èn regiuns, nua ch'i vegnan discurridas almain duas linguas differentas. La Svizra plurilingua enconuscha numerus dialects, las quatter linguas naziunalas ed ulteriuras emprimas linguas (linguas d'origin).
Linguas chantunalas
La colliaziun virtuala e reala da noss mund ha per consequenza che nus communitgain privatamain e professiunalmain pli e pli cun umans d'autras linguas. Enconuschientschas linguisticas augmentan nossas schanzas persunalas e professiunalas sin il martgà da lavur. Il tudestg è d'ina impurtanza centrala sco lingua franca orala e scritta en Svizra e suror las regiuns linguisticas. Emprender ina segunda lingua naziunala è motivà da l'economia e da la societad. Sin plaun chantunal han las linguas chantunalas tudestg, rumantsch e talian in'impurtanza prioritara. En las parts rumantschas e talianas dal chantun èn indispensablas enconuschientschas dal tudestg. Il talian ha ina gronda impurtanza sin il martgà da lavur svizzer ed en las relaziuns (inter)naziunalas cun il Tessin vischin e cun l'Italia. Il rumantsch è d'impurtanza sco quarta lingua naziunala, sco lingua chantunala e sco emprima lingua dals Rumantschs, e quai tant en il diever da la lingua privat sco er public.
Englais e franzos
En ils chantuns da lingua tudestga ed en ils chantuns plurilings resta il diever dal franzos stabil. Il franzos è ultra da quai impurtant sco lingua cuminaivla da la Francofonia mundiala.
Basas giuridicas e recumandaziuns
Il Plan d'instrucziun 21 sa basa sin la strategia da linguas da la CDEP dals 25 da mars 2004. Sco finamiras vegnan numnads ils suandants puncts:
- promover consequentamain las cumpetenzas da la lingua da scola a partir da la scolina;
- acquistar cumpetenzas en almain ina segunda lingua naziunala;
- acquistar cumpetenzas da l'englais;
- porscher l'acquisiziun da cumpetenzas d'ina ulteriura lingua naziunala;
- promover cumpetenzas en l'emprima lingua en cas d'ina autra lingua da derivanza.
En la lescha federala da linguas (2007) vegnan formuladas finamiras per promover la plurilinguitad individuala ed instituziunala, da las qualas las mesiras vegnan explitgadas e definidas en l'ordinaziun federala da linguas (2010).
Per il chantun Grischun valan supplementarmain la lescha chantunala da linguas (2006), l'ordinaziun chantunala da linguas (2007) sco er la lescha da scola (2012) e l'ordinaziun da scola (2012).
Mintga uffant ha in'atgna biografia linguistica ed atgnas premissas che duain vegnir resguardadas en la furmaziun da scola. Mintga lingua ch'in uffant ha ed emprenda supplementarmain, ha sia valur. La stima da l'emprima lingua rinforza l'identitad (linguistica), la conscienza per ulteriuras linguas e l'acquisiziun da la lingua.
Tractar cun lingua e cun texts permetta dal cumenzament ennà a la scola da far experientschas esteticas ch'èn la basa per reflexiuns linguisticas. Svegliads pon vegnir l'interess per diversas furmas linguisticas (p.ex. ritmus, rima, repetiziun, vers) ed il plaschair da tractar cun la lingua (p.ex. tscherna da pleds, embelliments, melodia, onomatopea). Tant experientschas esteticas sco er la reflexiun en chaussa èn premissas impurtantas per concepir las cumpetenzas linguisticas e l'atgna producziun linguistica.
Promoziun da las cumpetenzas linguisticas sco incumbensa da tut ils singuls roms
La lingua ha in'impurtanza speziala suror il champ linguas. L'acquisiziun da la lingua capita en tut ils champs.
Tranter las cumpetenzas linguisticas e strategias acquistadas en la lingua da scola en udir, leger, discurrer e scriver e tranter las cumpetenzas linguisticas specificas dal rom pon ins profitar da sinergias. Las scolaras ed ils scolars approfundeschan uschia lur cumpetenzas linguisticas er en auters singuls roms, cun applitgar las strategias acquistadas er en in nov context sco er cun amplifitgar lur vocabulari e lur repertori da differentas sorts da texts. (Guardar era Basas, chapitel Chapientscha da l'emprender e da l'instrucziun.)
A scolaras e scolars ch'emprendan tudestg, rumantsch resp. talian sco segunda lingua porscha la persuna d'instrucziun en tut ils champs in sustegn specific per engrondir las cumpetenzas linguisticas en la lingua da scola: noziuns-clav, documents auditivs, texts linguisticamain pli simpels, glistas da pleds, facilitaziuns lexicalas ordavant u in'instrucziun adattada al nivel. Entant ch'il sentiment linguistic exista intuitivamain per l'emprima lingua, sto el vegnir sviluppà intenziunadamain per la segunda lingua.
Scolas da lingua tudestga, rumantscha, taliana, scolas bilinguas
Il chantun Grischun enconuscha scolas da lingua tudestga (cun la 1. lingua estra rumantsch u talian), rumantscha e taliana. Tut las scolas publicas dal Grischun èn da princip attribuidas ad ina da questas quatter scolas linguistic-regiunalas. En vischnancas plurilinguas ed en vischnancas da lingua tudestga po la regenza - sin dumonda da la vischnanca - permetter da manar scolas popularas bilinguas e classas bilinguas en l'interess da mantegnair ina lingua tradiziunala resp. da promover las linguas chantunalas rumantsch u talian. Las diversas expressiuns da las scolas da lingua rumantscha, taliana e bilinguas reflecteschan particularitads linguistic-culturalas.
En scolas da lingua rumantscha è rumantsch la lingua da scola. La vischnanca decida, sch'i vegn instruì l'idiom u rumantsch grischun sco lingua d'alfabetisaziun. En il 3. ciclus vegn instruì per rumantsch circa in terz dals champs natira, uman e societad, art ed activitads expressivas e chant e musica. Las cumpetenzas dal modul orientaziun professiunala vegnan sviluppadas per rumantsch e tudestg. Il plan d'instrucziun è concepì uschia, che la lingua estra tudestg daventa pli e pli la segunda lingua d'instrucziun. Quai garantescha che las scolas da lingua rumantscha perparan las scolaras ed ils scolars per l'instrucziun dal stgalim secundar II.
En las scolas da lingua taliana è la 1. lingua estra tudestg dotada pli fitg gia en il 2. ed en spezial en il 3. ciclus che la 1. lingua estra en il territori da lingua tudestga. Quai facilitescha la midada al stgalim secundar II.
Las scolas bilinguas (p.ex. Malögia, Samedan) e las classas bilinguas (p.ex. Glion, Cuira) èn in element fix dals conturns da scola dal Grischun. Ellas gidan bain a mantegnair e promover las linguas minoritaras chantunalas e servan sco model per projects sumegliants en auters chantuns. Studis scientifics han mussà che l'instrucziun bilingua augmenta la motivaziun per l'acquisiziun da la lingua, influenzescha a moda positiva l'acquisiziun da cumpetenzas linguisticas e promova las prestaziuns da transfer.
Ulteriuras infurmaziuns chattais Vus en las directivas per manar scolas u singulas partiziuns da classas a moda bilingua en il senn d'ina immersiun parziala.
Lingua da scola sco segunda lingua (promoziun d'uffants da lingua estra)
Tudestg, rumantsch resp. talian sco segunda lingua è in element da l'acquisiziun da la lingua en la scola populara (promoziun d'uffants da lingua estra) che na vegn dentant betg preschentà spezialmain en il plan d'instrucziun. Da princip ston ins empruvar da cuntanscher las cumpetenzas da basa formuladas en la lingua da scola. Ulteriuras infurmaziuns pudais Vus leger en las directivas davart l'instrucziun da promoziun per scolaras e scolars da lingua estra.
Instrucziun en la lingua e cultura da la patria
En l'instrucziun en la lingua e cultura da la patria (instrucziun LCP) augmentan las scolaras ed ils scolars da lingua estra las cumpetenzas en lur emprima lingua e las enconuschientschas da lur cultura da derivanza. Ils purtaders da l'instrucziun LCP èn per regla ils consulats u las ambassadas dals pajais da derivanza, per part èn quai er uniuns privatas. Las instituziuns responsablas per la scola mettan a disposiziun a quests - tenor la lescha da scola - gratuitamain locals d'instrucziun e tenor pussaivladad als concedan els er il temp necessari durant l'instrucziun usitada.
